Τα όνειρα ζωντανεύουν στις Κυκλάδες

Στον πύργο Καλλίστης σώζεται ένα από τα πέντε Καστέλλια της Σαντορίνης, που ιδρύθηκαν την περίοδο της Ενετοκρατίας. Το χαρακτηριστικό αυτό κυκλαδίτικο κάστρο με τη διάταξη των σπιτιών περιμετρικά σε συνεχή δόμηση, ώστε οι εξωτερικοί τοίχοι να σχηματίζουν τον οχυρωματικό περίβολο, υπέστη μεγάλες ζημιές στους σεισμούς του 1956. Η Αγία Τριάδα, που ήταν άλλοτε καθολικό μικρής γυναικείας μονής και σήμερα στεγάζει τη συλλογή, ερειπώθηκε και στις αρχές της δεκαετίας του ΄70 σώζοντας μόνο ο βόρειος τοίχος και τμήμα του Ιερού. Με πρωτοβουλία του Συλλόγου Πυργίων Θήρας και προσωπικά της τότε προέδρου του Λίζας Πατηνιώτη άλλωστε είχε τη διορατικότητα να μεριμνήσει για τη συγκρότηση αυτής της συλλογής αμέσως μετά τους σεισμούς. Η 2η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων με τη συνεργασία της Ιεράς Μητρόπολης Θήρας και της Κοινότητας Πύργου πραγματοποίησε το 1997 την επανέκθεση της συλλογής, που είχε παραμείνει κλειστή όλα αυτά τα χρόνια. Η κοινότητα Πύργου συνέβαλε τα μέγιστα στην υλοποίηση αυτού του έργου, αναλαμβάνοντας όλη την οικονομική δαπάνη για την επισκευή του ναού και βοηθώντας ποικιλότροπα το έργο της Εφορείας. Η συλλογή περιλαμβάνει εικόνες κρητικών και ντόπιων αγιογράφων, έργα ξυλογλυπτικής και μεταλλοτεχνίας, κεραμικά, εκκλησιαστικά κεντήματα και άλλα αντικείμενα εκκλησιαστικής χρήσης, που χρονολογούνται κυρίως στο 17ο και 18ο αιώνα, εποχή ακμής και οικονομικής ευμάρειας του Πύργου. Η πρωιμότερη εικόνα της συλλογής, που μπορεί να χρονολογηθεί στο 16ο αιώνα, εικονίζει τον Άγιο Γεώργιο με σκηνές βίου του, και σύμφωνα με τις μαρτυρίες ηλικιωμένων κατοίκων του Καστελλιού προέρχεται από τον ομώνυμο ναό. Ο τύπος του έφιππου αγίου, όπου το άλογο εικονίζεται πλάγια και ο άγιος στραμμένος προς τον πιστό, δημιουργήθηκε πιθανότατα στην Κρήτη το 15ο αιώνα, αλλά δεν γνώρισε μεγάλη διάδοση.    Από το ναϊδριο του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, άλλοτε μετόχι της Μονής της Πάτμου, προέρχονται τρεις εικόνες της συλλογής «ο άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος», «άνωθεν οι προφήται» και «η Θεία Λειτουργία». Στην πρώτη εικόνα ο άγιος Ιωάννης εικονίζετε στο συνήθη τύπο, με τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά του εύρωστου ηλικιωμένου σοφού, σε προτομή, κρατώντας το Ευαγγέλιο, το κονδύλι και το μελανοδοχείο. Η δεύτερη εικόνα με την Παναγία Βρεφοκρατούσα να υποβαστάζεται από δύο Χερουβείμ και να πλαισιώνεται από τις προτομές των προφητών Δαβίδ, Σολομώντα, Ησαΐα και Δανιήλ, είναι έργο του ζωγράφου Στυλιανού εκ Κρήτης Κάστρου. Υπογραφή αυτού του ζωγράφου, άγνωστου από άλλες εικόνες, υπάρχει στο ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού της Υπαπαντής Πάτμου, του οποίου η ανέγερση χρονολογείται μετά το 1600. Η τρίτη εικόνα, πολυπρόσωπη σύνθεση με την Αγία Τριάδα να περιβάλλεται από αγγελικές δυνάμεις που τελούν τη Θεία Λειτουργία, υπογράφεται από τον ‘Εμμανουήλ ‘Ιερέα Σκορδίλη. Ο γνωστός αυτός κρητικός αγιογράφος δημιούργησε το β΄μισό 17ου αιώνα ένα σπουδαίο εργαστήριο στη Μήλο και έργα του συναντώνται σε πολλά νησιά. Δύο εικόνες συλλογής, «ο Χριστός Μέγας Αρχιερεύς» και «η Κοίμηση της Θεοτόκου» είναι έργα ενός άλλου κρητικού αγιογράφου, του Βίκτωρος, ο οποίος έδρασε επίσης στο β΄μισό του 17ου αιώνα. Η πλατιά μάλιστα γεωγραφική διάδοση των έργων του αποδεικνύει τη φήμη του ως ικανού ζωγράφου. Στη δεσποτική εικόνα, με το Χριστό ένθρονο, ολόσωμο, ως Μέγα Αρχιερέα, σώζεται αποσπασματικά η υπογραφή του αγιογράφου Χείρ Βικ..... Η εικόνα αυτή προέρχεται πιθανόν από το ναό των Εισοδίων, όπου υπάρχει και άλλη εικόνα του Βίκτωρος με θέμα την Οδηγήτρια. Η δεύτερη εικόνα της συλλογής του ίδιου ζωγράφου φέρει την παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου στο γνωστό τύπο, όπως καθιερώθηκε σε κρητικές εικόνες του 15ου αιώνα. Μια αρκετά εικονογραφική ιδιομορφία είναι ο Χριστός, που δεν εικονίζεται όρθιος αλλά να σκύβει προς τα νεκρή, λεπτομέρεια που επαναλαμβάνει ο ζωγράφος σε εικόνα  του με το ίδιο θέμα, που βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη. Η εικόνα προέρχεται από το ναό της Φανερωμένης και στο κάτω δεξιό τμήμα σώζει ολόκληρη την υπογραφή, Χείρ Βίκτωρος. Δύο ακόμα εικόνες προέρχονται από το ναό της Φανερωμένης, στην ομώνυμη περιοχή στα νότια του οικισμού του Πύργου, και, όπως και «η Κοίμηση της Θεοτόκου», αποτελούν προσφορά της οικογένειας Καμπίτση στη συλλογή. Πρόκειται για δύο δεσποτικές εικόνες, «το Χριστό Μέγα Αρχιερέα» και «την Παναγιά Φανερωμένη». Στην πρώτη εικονίζεται ο Χριστός σε προτομή, ενώ στη δεύτερη με την Παναγία ένθρονη Βρεφοκρατούσα σώζεται η υπογραφή Χείρ Ιακώβου Ιερομόναχου και ημερομηνία αχος (1676). Ο αγιογράφος αυτός, που ίσως ήταν Σαντορινιός, είχε ζωγραφίσει και εικόνα της Οδηγήτριας στο ναό των Εισιδίων της Θεοτόκου. Η τέταρτη δεσποτική εικόνα της συλλογής, με θέμα τον Άγιο Ιάκωβο τον Αδελφόθεο ένθρονο με αρχιερατική ενδυμασία, προέρχεται από τον ομώνυμο ναό, που κατά παλαιότερες πληροφορίες ανήκε στους Καθολικούς του νησιού. Από τον παλαιό ναό της Αγίας Τριάδας προέρχονται η εικόνα με την αγία Αικατερίνη και τμήματα του επιχρυσωμένου επιστυλίου του τέμπλου. Σε ένα από αυτά σώζεται η επιγραφή Δέησις του Θεού Παισίου Ιερομόναχου και η ημερομηνία 1747. Έργα του Παισίου σώζονται στην Μονή του Προφήτη Ηλία. Ωραίο δείγμα ξυλογλυπτικής τέχνης αποτελούν ο Σταυρός με τα τρίλοβα άκρα των κεραιών και τα «λυπηρά» με την Παναγία (σώζονται λίγα μόνο ίχνη) και τον Ιωάννη. Τα τρία αρτοφόρια και ο Επιτάφιος συμπληρώνουν τη συλλογή των ξυλόγλυπτων του 18ου και 19ου αιώνα. Το εξαεδρικό αρτοφόριο με το επίπεδο κάλυμμα προέρχεται από τον παλαιό ναό της Αγίας Τριάδας, φέρει ημερομηνία αψμθ΄(1749) και την υπογραφή του Ιγνατίου Ιερομόναχου Τζηγάλα, ντόπιου αγιογράφου, έργα του οποίου βρίσκονται σε διάφορους ναούς του νησιού. Ο ξυλόγλυπτος Επιτάφιος, έργο καλής λαϊκής τέχνης του 19ου αιώνα, φέρει πολλές επιζωγραφήσεις που έχουν αλλοιώσει τα αρχικά χρώματα και προέρχεται από το ναό του Χριστού. 

Τη συλλογή συμπληρώνουν κεντήματα, άμφια, λειτουργικά βιβλία και σκεύη. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ζεύγος χρυσοκέντητων επιμανικίων με παραστάσεις των Εισοδίων και της Υπαπαντής, «ποδέα» (κέντιμα που τοποθετείτο κάτω από την εικόνα της Παναγίας του ναού των Εισοδίων), με παράσταση της Παναγίας με το Χριστό σε μετάλλιο, πλαισιωμένης από τους Δαβίδ, Σολομώντα, Αβακούμ, και Μελχισεδέκ, και σταυρός αγιασμού με αργυρό περίβλημα και επιγραφή Γεδεόν Ιερομόναχου 1744.