Δήλος
Το ιερό νησί των Αρχαίων Ελλήνων το οποίο, σύμφωνα με την μυθολογία, φανερώθηκε μέσα από τα κύματα του Αιγαίου από τον Ποσειδώνα στην, καταδιωκόμενη από την Ήρα, Λητώ, η οποία εκεί και γέννησε τον Απόλλωνα και την Άρτεμη. Στη Δήλο σώζονται σε αρκετά καλή κατάσταση τα ερείπια ενός από τους μεγαλύτερους και τους πιο εντυπωσιακά οργανωμένους οικισμούς της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας. Το νησί πρωτοκατοικήθηκε την 3η χιλιετία π.Χ πιθανά από τους Κάρες. Μετατρέπεται στις αρχές του 10 αιώνα π.Χ σε λατρευτικό κέντρο και έδρα Μεγάλης Αμφικτιονίας του Αιγαίου. Στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ οι Αθηναίοι κυριαρχούν στο ιερό νησί. Το 540 π.Χ, ο Πεισίστρατος αποφασίζει την πρώτη κάθαρσή του νησιού , ενώ με τη δεύτερη, το 426 π.Χ, μεταφέρονται τα οστά όλων των νεκρών της Δήλου στο γειτονικό νησί Ρήνεια και απαγορεύονται πλέον οι γεννήσεις και οι θάνατοι στο νησί του Απόλλωνα ώστε να μη μιαίνουν το Ιερό του.
Με την έλευση των Μακεδόνων το 315 π.Χ το νησί αποκτά την ανεξαρτησία του και τη δυνατότητα να αναπτυχθεί εμπορικά. H εγκατάσταση των Ρωμαίων αργότερα, έχει σαν αποτέλεσμα την αθρόα προσέλευση Αιγυπτίων, Συρίων και Ιταλών και την περαιτέρω ανάπτυξη του νησιού έως το 88 π.Χ όπου κατά τη διάρκεια των Μιθριδατικών πολέμων, δέχεται δύο φοβερές επιθέσεις και αρχίζει να φθίνει έως την τελική εγκατάλειψη του τον 6ο μ.Χ. αιώνα. Μετά από αιώνες ακινησίας η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή ξεκινά ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο το 1873 και η Δήλος ξαναβγαίνει από την αφάνεια, αποκαλύπτοντας την πλούσια Ιστορία της σε ολόκληρο τον Κόσμο. Το αρχαιολογικό Μουσείο της Δήλου είναι σήμερα ένα από τα σημαντικότερα της Ελλάδας. Η Δήλος και η Ρήνεια τελούν υπό την προστασία του Υπουργείου Πολιτισμού και απαγορεύονται ο ελλιμενισμός σκαφών και η διανυκτέρευση ατόμων χωρίς ειδική άδεια.
Δραφάκι, Βρύση, Γλάστρος, Πλατύ - Γιαλός
Ενδιαφέροντα μικρά μνημεία βρίσκονται διάσπαρτα σε αγροτικές - έως πρότινος - περιοχές και στα Νότια της Χώρας: στο Δραφάκι (Πασπάρι), μπορεί κανείς να δει μερικά παλαιότατα αλλά καλά διατηρημένα ξωκλήσια. Στη Βρύση, αποκαλύφθηκε πριν από λίγα χρόνια ένας ασυνήθιστος για τις Κυκλάδες θολωτός τάφος της Μυκηναϊκής περιόδου, με πλούσιο και ενδιαφέρον περιεχόμενο που μαρτυρεί τις ιδιαίτερες σχέσεις του νησιού με τα ελλαδικά μυκηναϊκά κέντρα. Στην ίδια περιοχή, υπάρχουν θαυμάσιοι περιστερεώνες μέσα σε παλιούς κήπους. Στη μυκονιάτικη ύπαιθρο σώζονται ακόμα τα ερείπια μερικών αρχαίων τετράγωνων ή στρογγυλών πύργων, που θα πρέπει να άνηκαν σε κάποιο αμυντικό σύστημα του νησιού: Ο πύργος στη Ληνώ, διαμέτρου 10μ. Ο πύργος στη θέση Πόρτες που δεσπόζει του Πλατύ - Γιαλού, με αρκετά μικρότερη διάμετρο (3,5μ.), εντυπωσιάζει με την διατηρούμενη πορτωσιά του. Επίσης υπάρχουν αρχαία πηγάδια που χρησιμοποιούνται ακόμα, όπως το πηγάδι "του Γιάνναρου", μια υπόγεια δεξαμενή κτισμένη με γρανιτόλιθους και σκάλα για την κάθοδο στο νερό. Ένα άλλο πηγάδι, ο «Πούαδος», με βαθμίδες στο πλάι να εξασφαλίζουν εύκολη πρόσβαση, διατηρείται κάτω από τον περιφερειακό δρόμο Τούρλου – Κόρφου, στο ύψος της Ταγκούς.
Μικρή Βενετία
Ανάμεσα Κάστρου και Σκάρπας είναι η γραφική γειτονιά που με τα πολύχρωμα μπαλκόνια της και τα ξύλινα "μπουντιά" κρέμεται - θαρρείς - πάνω από την θάλασσα. Μπορεί να απολαύσει κανείς από εδώ σίγουρα ένα από τα ωραιότερα ηλιοβασιλέματα της Ελλάδας.
Εκκλησία της Παραπορτιανής
H Παραπορτιανή αποτελεί ένα ξεχωριστό αξιόλογο αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα, στην δημιουργία του οποίου δεν συνέβαλε μόνο ο άνθρωπος, αλλά και ο χρόνος, που με τις τυχαίες φθορές που προκάλεσε, δημιούργησε ένα τελικό αποτέλεσμα ανεπανάληπτης αισθητικής. Η "Παραπορτιανή" πήρε το όνομά της, από το γεγονός ότι βρίσκεται δίπλα στη μικρή Β.Δ. πύλη, "το παραπόρτι" του μεσαιωνικού τείχους της Μυκόνου. Στην πραγματικότητα αποτελεί διώροφο συγκρότημα πέντε (5) εκκλησιών, όπου οι τέσσερις από αυτές είναι στο ισόγειο και η μία υπερυψωμένη. Αυτή ακριβώς η εκκλησία είναι που φέρει και το όνομα της Παναγίας Παραπορτιανής. Δημιουργήθηκε σε πρώτη φάση κατά το διάστημα μεταξύ 16ου και 17ου αιώνα και η αρχιτεκτονική της μοναδικότητά της, την έχουν αναδείξει σε σημαντικό μνημείο, όχι μόνο για την Μύκονο, αλλά και για ολόκληρο το Αιγαίο.
Ζοωδόχος Πηγή (Μητρόπολη), Πανχάρα, Αγία Κυριακή, Άγιος Νικόλαος του Γιαλού, Αγία Ελένη
Αυτές οι εκκλησίες είναι μερικές από τις πολλές και αξιοσημείωτες μεταβυζαντινές εκκλησίες της Χώρας, με ωραία αρχιτεκτονική, σημαντικές εικόνες και λεπτοδουλεμένα τέμπλα. Ο μεγάλος αριθμός των εκκλησιών εξηγείται με τα πολλά τάματα και την παλαιά συνήθεια των Μυκονιατών να τοποθετούν στους τοίχους των εκκλησιών τα οστά των νεκρών τους.
Καλαφάτης - Διβούνια
Στα Ν.Α. της Άνω Μεράς, απέναντι από την παραλία του Καλαφάτη στη θέση Διβούνια - Ταρσανάς, διατηρούνται επάνω στο μικρό δίδυμο ακρωτήριο τα ίχνη προϊστορικής (πρωτοκυκλαδικής) Ακρόπολης.
Συγκρότημα των Κάτω Μύλων
Στα νότια της Χώρας, μεταξύ της γραφικής Αλευκάντρας και της συνοικίας του Νιοχωριού, προσανατολισμένοι στο πέλαγος, εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη με τους ολόλευκους επιβλητικούς όγκους τους. Σήμερα, διατηρούνται οι επτά από τους δέκα, που υπήρχαν ως τις αρχές του 20ου αιώνα και άλεθαν με την δύναμη του βοριά τα ντόπια σιτηρά. Οι μύλοι της Μυκόνου, προμήθευαν με αλεσμένο σιτάρι και αλεύρι τους φούρνους του νησιού, το οποίο ως αναγκαίος σταθμός για τα διερχόμενα από το Αιγαίο πλοία, τα προμήθευε, με την σειρά του, με παξιμάδια. Ένας τέτοιος μνημειακός φούρνος που λειτουργεί μέχρι σήμερα με ξύλα, είναι ο γνωστός «Φούρνος του Γιώρα’’ στο Νιοχώρι.
Φτελιά - Πώρος
Σε πολλά μέρη του νησιού, όπως στην περιοχή του όρμου Πάνορμος, έχουν εντοπιστεί προϊστορικά κτίσματα. Σημαντικότερος Νεολιθικός οικισμός είναι αυτός της Φτελιάς. Στην ίδια θέση είναι πιθανό να υπήρχε από την αρχαϊκή περίοδο και ο τάφος του Αίαντα του Λοκρού, ήρωα του Τρωϊκού πολέμου που λατρεύονταν στη Μύκονο.
Το Μοναστήρι της Παναγίας Τουρλιανής
Ιδρύθηκε το 1542 σε θέση όπου προϋπήρχε παλαιά εκκλησία των Εισοδίων της Παναγίας. Από το 1757 μέχρι και το 1767 η μονή, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, ανακαινίσθηκε από τον ιερομόναχο Ιγνάτιο Μπάσουλα και απέκτησε τη σημερινή της μορφή. Το αξιοθαύμαστο ξυλόγλυπτο, τεχνοτροπίας «μπαρόκ» τέμπλο του τρίκλιτου ναού, ο επισκοπικός θρόνος και ο άμβωνας (τέλη 18ου αι.) λέγεται ότι κατασκευάστηκαν στην Φλωρεντία, ενώ οι ωραίες εικόνες του τέμπλου ανήκουν στον αγιογράφο Ιωάννη "τον εκ Κερκύρας". Η αρχιτεκτονική του συγκροτήματος, η πλούσια ανάγλυφη διακόσμηση του μαρμάρινου κωδωνοστασίου και της βρύσης εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη. Στις συλλογές του μοναστηριού υπάρχουν παλιά εργαλεία και σκεύη, σημαντικά εκκλησιαστικά κειμήλια, αρχιερατικά άμφια, επίπλωση (ένας ξυλόγλυπτος επιτάφιος, αναλόγια κ.α), μεταβυζαντινές εικόνες και διάφορα άλλα αφιερώματα.
Το Μοναστήρι του Παλαιοκάστρου
Πρόκειται για γυναικεία μονή του 18ου αιώνα, τυπικό δείγμα μοναστηριακής αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων, που βρίσκεται στα βόρεια της Ανω Μεράς. Το όνομά της το οφείλει στον ομώνυμο γειτονικό λόφο ("Παλιόκαστρο") που στέφεται από μεσαιωνικό κάστρο, Βυζαντινό και στη συνέχεια ανακαινισμένο από τους Γκύζη. Μεταξύ άλλων, στην ίδια περιοχή, επισκεπτόμαστε και την εκκλησία του Αγ. Βλάση με τον μεγάλο περιστερεώνα της και ένα ιδιότυπο προϊστορικό ταφικό μνημείο, αποτελούμενο από ένα μεγάλο γρανιτόλιθο ο οποίος υψώνεται 3μ. πάνω από το έδαφος.
Η Δημοτική Βιβλιοθήκη
Εκτός των 10.000 τόμων της (το μεγαλύτερο μέρος τους ανήκει στη ιστορική βιβλιοθήκη του Αλεξάνδρου Μελετόπουλου), η Βιβλιοθήκη στεγάζει μια πλούσια συλλογή από φωτογραφίες, έγραφα του 18ου και του 19ου αιώνα, χαρακτικά κ.α. Βρίσκεται στην Αγία Κυριακή στη Χώρα, στο ισόγειο του θαυμάσιου αρχοντικού Καμπάνη (18ος αιώνας).
Η Παναγιά "Λοζαρία"
Βρίσκεται στην πλατεία της Αλευκάντρας, με το οικόσημο των Βουρβόνων στην πρόσοψη (χτίστηκε επί Λουδοβίκου ΙΔ΄).
Μαράθι - Αμπελόκηπος
Δύο ακόμα αξιόλογα εκκλησιαστικά μνημεία του νησιού είναι ο Αγιος Παντελεήμονας στο Μαράθι, χαρακτηριστικής αρχιτεκτονικής του 17ου αι. με εξαίρετες εικόνες, τοιχογραφίες κλπ., καθώς και ο Άγιος Γεώργιος, τέλη του 17ου αι. στον Αμπελόκηπο της Άνω Μεράς.
Τα Τρία Πηγάδια
Στην ομώνυμη θέση στο κέντρο σήμερα της πόλης, τα πηγάδια αυτά κυρίως εξασφάλιζαν από τα μέσα του 18ου αι. έως την δεκαετία του 50, την ύδρευση της Χώρας Μυκόνου.
Το Δημαρχείο
Κομψό, με κεραμοσκεπή, διώροφο κτίριο του 1780 κατασκευάστηκε κατά την, μετά τα «Ορλωφικά», περίοδο για να αποτελέσει την έδρα του Ρώσου Γενικού Πρόξενου του Αρχιπελάγους. Περιήλθε μερικά χρόνια αργότερα στην δικαιοδοσία της Κοινότητας (του τοπικού οργάνου αυτοδιοίκησης του νησιού που λειτουργούσε πριν από την Επανάσταση), για να στεγάζει μέχρι σήμερα τα γραφεία του Δήμου Μυκόνου. Δίπλα, το λιτό και επιβλητικό κτίριο "Του Μαύρου" υπήρξε το πρώτο δημόσιο σχολείο της Μυκόνου. Χτίστηκε επί Όθωνα (1859) σε σχέδια του Βαυαρού μηχανικού Βάιλερ.