Τα όνειρα ζωντανεύουν στις Κυκλάδες

Το ενδιαφέρον εστιάζεται στην κοινωνία της Μήλου από το 1850 έως το 1930 περίπου.

Στο διάστημα αυτό ο αριθμός των κατοίκων αυξάνεται σημαντικά, από 3.604 κατοίκους το 1861, σε 4.201 το 1879, σε 5.393 το 1907, σε 4.941 το 1928. μεγάλο μέρος του πληθυσμού συγκεντρώνεται γύρω από την πρωτεύουσα, την Πλάκα, στα ριζά του κάστρου, ενώ ήδη πολλές οικογένειες κατοικούν και στον Αδάμαντα, το λιμάνι. Ο πληθυσμός τονώνεται, και σε κάποιο βαθμό, ανασυγκροτείται από τα διαδοχικά κύματα προσφύγων, από τη Χίο και την Κρήτη τις δεκαετίες του 1820 και του 1830, από τη Μικρά Ασία αργότερα. Η συνύπαρξη παλαιών και νέων κατοίκων αρχικά δημιουργεί προβλήματα. Η επίλυσή τους έρχεται σταδιακά, καθώς τα οράματα και οι αγώνες γίνονται κοινά.

Η ευημερία του τόπου στηρίζεται και αυτήν την περίοδο κυρίως στον  ορυκτό πλούτο και τη ναυτιλία.

Η καλλιέργεια της γης είναι συγκριτικά περιορισμένη. Αντίθετα ο γύψος, οι μυλόπετρες, και το αλάτι που παράγει το νησί και αποτελούν κρατικά μονοπώλια, διοχετεύονται στις αγορές του εσωτερικού και του εξωτερικού και αποφέρουν κέρδη. Στο γύρισμα του 20^ου αιώνα, η εκμετάλλευση μαγγανίου, θειαφιού και καολίνη δίνει ώθηση στη τοπική οικονομία, δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας και νέα κοινωνικά περιεχόμενα.

Ορυκτά και μεταλλεύματα μεταφέρονται στον Πειραιά με τα μηλέικα πετρελαιοκίνητα ιστιοφόρα που επιστρέφουν γεμάτα εμπορεύματα. Παράλληλα, έμπειροι Μηλιοί ναυτικοί και μηχανικοί προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στη διώρυγα του Σουέζ, εξασφαλίζοντας μια άνετη ζωή στις οικογένειές τους πίσω στο νησί.

Νέες οικονομικές προοπτικές δημιουργεί για πολλούς κατοίκους και η παρουσία ευρωπαϊκών πλοίων στο λιμάνι του νησιού, κυρίως κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων. Έτσι, για παράδειγμα, η ζήτηση των τοπικών υφαντών από τα πληρώματα των αγγλογαλλικών πλοίων προκαλεί αναπάντεχη άνθηση της υφαντουργίας κατά τον ‘Α Παγκόσμιο Πόλεμο!

Το εμπόριο και η ναυτιλία ενδυναμώνουν την αστική τάξη, η οποία ισχυροποιεί τη θέση της δίπλα στο αρχοντολόι του νησιού. Η πλειονότητα ωστόσο των κατοίκων είναι ψαράδες, αγρότες, εργάτες, τεχνίτες. 

Σάλα, ο καθρέπτης της οικογένειας

Η σάλα ήταν το κεντρικό και το πιο ευρύχωρο δωμάτιο του σπιτιού και σε αντίθεση με τους βοηθητικούς χώρους ήταν ιδιαίτερα φροντισμένη: τα έπιπλα, οι λάμπες, τα στρωσίδια, τα κεντήματα και άλλα αντικείμενα που στόλιζαν το χώρο καθρέφτιζαν την κοινωνική θέση και αποτύπωναν την οικονομική επιφάνεια της οικογένειας. Η σάλα ήταν ο "δημόσιος" χώρος του σπιτιού. Σε αυτό το δωμάτιο διαδραματίζονταν σημαντικά για τη ζωή της οικογένειας γεγονότα - όπως τα προξενιά, οι αρραβώνες, οι κηδείες. Εδώ οι νοικοκύρηδες υποδέχονταν τους καλεσμένους τους, οργάνωναν γλέντια και μερικές φορές "σουαρέδες". Οι σουαρέδες ήταν βραδινά γλέντια που γίνονταν σε όλα σχεδόν τα χωριά της Μήλου, κυρίως την περίοδο της Αποκριάς. Κεντρικό πρόσωπο του σουαρέ ήταν ο βιολιτζής, που έπαιζε με τη συνοδεία ενός λαγουτιέρη.

Οι βιολιτζήδες "έκλειναν", συνήθως, κάποιο καφενείο ή ταβέρνα, και σπανιότερα τη σάλα ενός ευρύχωρου σπιτιού. Οι παρέες μαζεύονταν για να ακούσουν μουσική και να χορέψουν μέχρι τελικής πτώσεως. Παραδοσιακά, τα ζευγάρια στους σουαρέδες χόρευαν ανά δυο. Μπορούσε όμως κάποιος, φωνάζοντας "βάστα", να διακόψει το χορό τους για να αντικαταστήσει τον ένα καβαλιέρο, κάτι που συχνά οδηγούσε σε παρεξηγήσεις και καβγάδες. 

Το "αργαστήρι" στηρίζει την οικιακή οικονομία

Ο αργαλειός με τα σύνεργά του, το κοπανέλι, το κουσί και η ραπτομηχανή δεν έλειπαν σχεδόν από κανένα νοικοκυριό. Στο αργαστήρι παράγονταν τα ρούχα που φορούσαν τα μέλη της οικογένειας τις καθημερινές και τις σχόλες. Εδώ παράγονταν τα υφάσματα που έντυναν και στόλιζαν κάθε επιφάνεια του σπιτιού. Εδώ δημιουργούνταν και η προίκα της κόρης, που ήταν το διαβατήριο για το γάμο.

Σεντόνια, κουβέρτες, πετσέτες, φασκιές, τραπεζομάντιλα, κουρτίνες, χαλιά, κάπες βοσκών, από βαμβάκι, μαλλί προβάτου ή κατσικότριχα, υφαίνονταν στον αργαλειό, που τον έλεγαν και "κρεβαταριά", γιατί εύκολα μετατρεπόταν σε κρεβάτι.

Η προετοιμασία του αργαλειού ήταν μια δύσκολη εργασία, που απαιτούσε μεγάλη εμπειρία και υπομονή, και γινόταν με τη βοήθεια 4 συνήθως ατόμων. Ο βαθμός δυσκολίας εξαρτιόταν συνήθως από το μέγεθος και, κυρίως, από το σχέδιο του υφαντού. Όταν η υφάντρα ξεκινούσε τον αργαλειό, έπρεπε να είναι πολύ συγκεντρωμένη στη δουλειά της. Καθώς όμως συνήθιζε το σχέδιο, μπορούσε να υφαίνει κουβεντιάζοντας ή τραγουδώντας. Στο εύκολο σχέδιο, όπως στις κουρελούδες, ύφαινε έως και 10 πήχες την ημέρα, ενώ στο δύσκολο η παραγωγή δεν ξεπερνούσε τις 2 παλάμες.

Τα εσώρουχα και τα ρούχα της δουλειάς, βαμβακερά και μάλλινα, ράβονταν στο σπίτι, στο χέρι ή στη ραπτομηχανή. Τα πιο επίσημα, όμως, ρούχα για τις γιορτές ή τους γάμους, καθώς και τα ρούχα των αρχόντων και των αστών, γίνονταν από επαγγελματίες ράπτες. Ήταν ρούχα κομψά, με πλούσια διακόσμηση και αξεσουάρ. Φτιαγμένα από πολυτελή υλικά, ακολουθούσαν τις ενδυματολογικές συνήθειες της ευρωπαϊκής αστικής τάξης. Η δημιουργία τους ήταν γεγονός ξεχωριστό: το ίδιο ρούχο μπορούσε να φορεθεί από δύο και τρείς γενιές! Τα περισσότερα ρούχα, όπως τα σεντόνια και τα τραπεζομάντιλα, είχαν ως στολίδι δαντέλες από λινάρι, μετάξι ή βαμβάκι, που έπλεκε η νοικοκυρά στο κοπανέλι ή στο κουσί. Εργαλεία εύκολα στη χρήση και τη μεταφορά τους, έδιναν τη δυνατότητα στη νοικοκυρά να δουλέψει με παρέα μέσα στο σπίτι ή και στην αυλή.

Η παραγωγή δαντελών και υφαντών συχνά ξεπερνούσε τα όρια της οικιακής οικονομίας. Για πολλές γυναίκες με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες αποτελούσε μέσο βιοπορισμού, καθώς τα προϊόντα αυτά πωλούνταν σε ντόπιους και ξένους.

Στην κουζίνα η εστία καίει

Μύλοι και καβουρδιστήρια του καφέ, γουδιά και μυλόπετρες για το άλεσμα, σκάφες για το ζύμωμα και ξύλα για το πλάσιμο, μπρίκια, τσουκάλια και ταψιά, παγωνιέρες και φανάρια για τη διατήρηση των τροφίμων, βάζα και πιθάρια, κανάτια, πιατικά, μαχαιροπίρουνα. Ένας μικρόκοσμος από πήλινα, μεταλλικά και ξύλινα σκεύη, σε διάφορα μεγέθη και σχήματα, που χρησιμοποιεί η νοικοκυρά για το μαγείρεμα, την αποθήκευση και συντήρηση των προϊόντων, που χωρίς το ηλεκτρικό ρεύμα είναι δύσκολη υπόθεση. Η κουζίνα είναι αποθήκη και εργαστήριο, συγχρόνως όμως και χώρος καθημερινής συνεύρεσης της οικογένειας. Στο απλό αυτό δωμάτιο, κεντρική θέση κατέχει η εστία με την καπνοδόχο της. Στην εστία καίει η φωτιά για το μαγείρεμα, εδώ ετοιμάζονται τα κάρβουνα που είναι απαραίτητα για τη θέρμανση του σπιτιού και το σιδέρωμα των ρούχων.

Σε άλλη γωνιά της κουζίνας είναι χτισμένη η γούρνα, που διαθέτει αποχέτευση για να απομακρύνονται τα νερά του πλυσίματος. Τα γεύματα αλλάζουν κατά τη διάρκεια του έτους, γίνονται πιο πλούσια στις γιορτές, και ιδιαίτερα λιτά στις περιόδους νηστείας. Πάντοτε, όμως, οι διατροφικές συνήθειες ακολουθούν τους ρυθμούς της φύσης, καθώς οι συνταγές βασίζονται στα εποχιακά προϊόντα που διαθέτει το νησί: σιτάρι, λάδι, κρασί, όσπρια, οπωροκηπευτικά, ψαρικά και κρέας.

Τα προϊόντα που παράγει το νησί δεν χρησιμεύουν μόνο για να καλύψουν τις διατροφικές ανάγκες των κατοίκων. Εμπειρικοί γιατροί τα χρησιμοποιούν για να παρασκευάσουν παραδοσιακά γιατροσόφια που θεραπεύουν τους ανθρώπους από ασθένειες ή απλώς τους ανακουφίζουν από τους μεταφυσικούς τους φόβους. Στις συνταγές για γιατροσόφια πρωταγωνιστούν τα θεραπευτικά βότανα - ο μάραθος, ο μαϊντανός, το κάρδαμο, το χαμομήλι - που συνδυάζονται και με άλλες ουσίες, όπως το μέλι, το κερί, το λάδι, το θειάφι, το κύμινο και το ρετσινόλαδο.

Τα λαϊκότερα στρωματά του νησιού, που δεν δείχνουν τόση εμπιστοσύνη στους επιστήμονες γιατρούς και φαρμακοποιούς, καταφεύγουν στα γιατροσόφια για κάθε είδους πάθηση: για τη θεραπεία από το δάγκωμα του φιδιού ή τη διάρροια, την καταπολέμηση της αϋπνίας, ακόμα και γι ανα πιάσει μια γυναίκα παιδί.   

Κάμαρα, το λίκνο της οικογένειας

Η χρήση των χώρων ενός σπιτιού καθορίζεται από τις ανάγκες των ενοίκων του. Στο γύρισμα του 20^ου αιώνα η ανάγκη για ξεχωριστά υπνοδωμάτια δεν έχει δημιουργηθεί ακόμα. Η έννοια του ιδιωτικού χώρου δεν υφίσταται για την πλειονότητα των Μηλιών. Η κάμαρα του σπιτιού, επομένως, είναι συνήθως μια, αυτή των γονιών. Εδώ κοιμούνται και τα παιδιά όσο είναι μωρά. Όταν όμως μεγαλώσουν, κοιμούνται όλα τα αδέλφια μαζί είτε σε ιδιαίτερο δωμάτια, εάν υπάρχει, είτε σε ξύλινο πατάρι σε άλλο σημείο του σπιτιού. Αν κάθε χώρος του σπιτιού αντανακλά ανθρώπινες ιδιότητες και καταστάσεις, η κάμαρα συνδέεται με το γάμο, το θεμέλιο λίθο για τη δημιουργία της οικογένειας. Τα σύμβολά του, τα στέφανα, φυλάσσονται στη κάμαρα μέσα στη στεφανοθήκη, πλάι στις εικόνες των αγίων που προστατεύουν την οικογένεια.

Ο γάμος αποτελεί βασικό σταθμό στη ζωή του ανθρώπου, καθώς σηματοδοτεί το πέρασμα σε μια νέα κατάσταση. Η προετοιμασία για το πέρασμα αυτό είναι μακροχρόνια και συμβαδίζει με την προετοιμασία των προικιών που φέρνει η νύφη και ο γαμπρός στο νέο σπιτικό τους.

Τα προικιά των νεονύμφων, όπως και όσα ασπρόρουχα και ρούχα αποκτά η οικογένεια αργότερα, φυλάσσονται στη κάμαρα μέσα σε συρτάρια, μπαούλα και ντουλάπες. Σε ντουλάπι που κλειδώνει φυλάσσονται ξεχωριστές λιχουδιές και πολύτιμα αντικείμενα, όπως το γλυκό του κουταλιού, και τα καλά σερβίτσια.

Στην κάμαρα είναι τοποθετημένο και το λαβομάνο με τη λεκάνη και τη κανάτα για το καθημερινό πλύσιμο των χεριών και του προσώπου. Ειδικός χώρος για το λουτρό δεν υπάρχει, γιατί δεν είναι απαραίτητος, καθώς η σχέση των ανθρώπων με την καθαριότητα είναι διαφορετική από τη σημερινή. Το σφούγγισμα των μελών του σώματος, η αλλαγή και το πλύσιμο των ασπρορούχων αρκούν για να απομακρύνουν τον ιδρώτα και τη βρωμιά. Το λουτρό γίνεται σε ειδικές περιστάσεις, ενίοτε στις θερμές πηγές, έχει τελετουργικό χαρακτήρα και συνδέεται με θεραπεία, ψυχαγωγία ή ερωτική απόλαυση.

Πατητήρι, ένας χώρος - πολλές χρήσεις

Χωρίς πατητήρι, στέρνα και φούρνο πλήρες νοικοκυριό, "καζάδα" δεν γίνεται (Ζ. Βάος, "Η παραδοσιακή αμπελουργία της Μήλου και το κρασί")

Ο χώρος του πατητηριού είναι ταυτόχρονα και αποθήκη, ενίοτε δε και υπνοδωμάτιο. Κτισμένος με ασβέστη και πορσελάνη, είναι ο μοναδικός χώρος του σπιτιού όπου δεν μπορούν να φτιάξουν φωλιές τα ποντίκια. Εδώ, επομένως, φυλάσσονται εργαλεία, σκεύη και τρόφιμα. Εδώ κοιμούνται όμως και τα παιδιά σε ένα ξύλινο πατάρι, το "ταβλωτό", στις περιπτώσεις που η οικογένεια είναι πολυμελής και το σπίτι μικρό.

Το δωμάτιο γεμίζει στιγμές δόξας στη "βεντέμα", στο πάτημα δηλαδή των σταφυλιών. Λίγες μέρες πριν, οι άντρες καθαρίζουν και απολυμαίνουν τα βαρέλια. Οι νοικοκυρές ασβεστώνουν το "πατητήρι" και το "δοχείο", όπου θα πέσει ο χυμός των σταφυλιών, ο μούστος. Πλένουν τα σύνεργα της "βεντέμας", το χωνί για το γέμισμα των βαρελιών, το λάηνα για το γέμισμα του μούστου. Το πάτημα αναλαμβάνει ο "πατητής", οι κινήσεις του φαντάζουν χορευτικές και συνοδεύονται από κρασί. Κάτω από τα βαριά βήματά του τα σταφύλια συνθλίβονται. Στη συνέχεια συμπιέζονται στο σφικτήρα για να βγάλουν όλους τους χυμούς τους. Ο μούστος φυλάσσεται στα βαρέλια και όταν ωριμάσει γίνεται γλυκόπιοτο μαύρο κρασί. Οι φλούδες των πατημένων σταφυλιών δεν πάνε χαμένες, καθώς είναι η πρώτη ύλη για ένα άλλο ποτό, την τσικουδιά. Με τον πρώτο μούστο φτιάχνονται τα γλυκίσματα, μουσταλευριά και πετιμέζι.